Nghiên cứu tập trung đánh giá mức độ ảnh hưởng môi trường từ các hộ nuôi tôm ở phía Nam khu vực huyện Nhà Bè thông qua các phương pháp khảo sát, phỏng vấn và điều tra lấy mẫu phân tích chất lượng nước ao nuôi. Kết quả cho thấy, hoạt động nuôi trồng thuỷ sản, đặc biệt là nuôi tôm ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng môi trường nước. Các cơ sở nuôi tôm quy mô vừa và nhỏ thường áp dụng kinh nghiệm truyền thống, chưa có sự quản lý và hướng dẫn kỹ thuật chặt chẽ, dẫn đến tình trạng sử dụng các đầu vào không hiệu quả và gây ô nhiễm. Từ kết quả hoạt động nuôi tôm hiện nay đang gây ra những tác động tiêu cực đến môi trường nước và môi trường người dân xung quanh, đòi hỏi phải có các giải pháp quản lý, áp dụng kỹ thuật nuôi hiệu quả và bền vững hơn để hạn chế ô nhiễm và bảo vệ môi trường nước.

Từ khoá: tôm, ảnh hưởng, môi trường nước, huyện Nhà Bè.

Abstract

Ho Chi Minh City currently has about 6,000 hectares of shrimp farming, with Nha Be district alone having over 234 hectares, primarily concentrated in Hiep Phuoc and Nhon Duc communes. The study focuses on measuring the environmental impact of shrimp farming households in the South of Nha Be district using survey methodologies, interviews, sampling, and pond water quality analysis. The findings demonstrate that aquaculture activities, particularly shrimp farming, have a major impact on water quality. Small and medium-sized shrimp farms frequently adopt traditional practices without strict management and professional assistance, resulting in inefficient use of inputs and pollution. From the results, current shrimp farming activities are causing negative impacts on the water environment and the environment of surrounding people, requiring management solutions, applying more effective and sustainable farming techniques to limit pollution and protect the water environment.

Đặt vấn đề

Việt Nam là nước có lợi thế trong ngành nuôi trồng thuỷ hải sản với đường bờ biển kéo dài từ Bắc xuống Nam có 3260 km giáp biển, hệ thống các con sông, kênh ngòi, ao hồ dày đặc, khí hậu ôn hòa, các khu vực giáp biển khai thác hiệu quả tài nguyên để có thể phát triển kinh tế. TP. Hồ Chí Minh là nơi tiên phong trong sự phát triển đô thị hóa diễn ra nhanh chóng, đặc biệt là các khu vực ở phía Nam thành Phố cụ thể là huyện Nhà Bè, là nơi thoát nước và điều tiết dòng chảy của thành phố. Tuy nhiên, các ao nuôi phân bố khắp các kênh rạch phía Nam, các hoạt động nuôi trồng cũng ít nhiều gây ảnh hưởng đến đời sống của người dân cũng như môi trường xung quanh đặc biệt là ô nhiễm tài nguyên nước.

Hình 1. Bản đồ vị trí khảo sát và lấy mẫu

Phương pháp nghiên cứu

Phương pháp điều tra khảo sát: Điều tra thu thập các thông tin sơ cấp, thông tin thực tế về quá trình nuôi tôm của các cơ sở tại huyện Nhà Bè. Thu thập thông tin các hộ nuôi tôm trong khu vực về cơ sở vật chất, ao nuôi, giống nuôi, hạ tầng,… Khảo sát và thu thập thông tin từ các hộ dân cạnh cơ sở các ao nuôi tôm.

Phương pháp SWOT: Phương pháp này thực hiện phân tích đánh giá các điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của ngành nuôi tôm. Phương pháp phân tích SWOT giúp người dân có đánh giá tổng quan về những tiềm năng cũng như những vấn đề bất cập mà các cơ sở chăn nuôi cũng như ngành nuôi tôm để có thể định hướng rõ kế hoạch và chiến lược cho tương lai.

Phương pháp phỏng vấn: Phỏng vấn tổng cộng với 40 phiếu cho 2 đối tượng chính là các hộ nuôi tôm và các hộ dân xung quanh các khu vực ao nuôi tôm.

Phương pháp lấy mẫu: Mẫu được lấy và bảo quản theo TCVN, tình trạng ao nuôi đang hoạt động cụ thể là các ấp 1,2,3 và 4 thuộc xã Hiệp Phước.

Phương pháp phân tích: phân tích các chỉ tiêu pH, nhiệt độ, độ mặn, COD, Nitrit, Nitrat, Kiểm, Tổng phopho, Amoni.

Kết quả nghiên cứu

Ảnh hưởng đến môi trường nước

Kết quả phân tích chất lượng nước ao cho thấy, không có quá nhiều sự ảnh hưởng xấu do hóa chất và các loại thuốc đặc trị các hộ cơ sở bổ sung vào ao nuôi. Đa số các cơ sở nuôi tôm trong khu vực có quy mô vừa và nhỏ chủ yếu là hộ gia đình, các kỹ thuật nuôi được truyền từ thế hệ trước và thường xuyên có sự hướng dẫn của các kĩ sư do cơ quan quản lí địa phương mời đến phổ cập kiến thức. Tuy nhiên trong quá trình khảo sát thực nghiệm, nhận thấy hiện trạng nước trên các nhánh sông khu vực xã Nhơn Đức và xã Hiệp Phước có tình trạng thay đổi về màu sắc chủ yếu là pha giữa màu xanh của tảo và màu vàng của phù sa và các chất hữu cơ chiếm ưu thế hơn, độ đục cao, mùi không quá nặng. Nhiều hộ dân sống xung quanh khu vực sông có hiện trạng xả thải ra bờ sông khiến tình trạng ngập rác và ô nhiễm ngày càng tăng cao. Theo kết quả khảo sát của người dân, nguồn nước mặt xung quanh không chứa quá nhiều cặn lơ lững (dưới 20 mg/l), người dân sống xung quanh không phản hồi nhiều về chất lượng nước, chủ yếu là nhận xét nguồn nước ở mức ổn định có thể sử dụng. Tuy nhiên, có một số ý kiến cho rằng, nước ao nuôi tôm đã gây ảnh hưởng lên ao nuôi động vật khác, làm ảnh hưởng đến môi trường nước do vị trí ao đặt cạnh nhau, chủ yếu đến từ các ao nuôi tự nhiên, mỗi ao sử dụng một cá thể khác nhau. Không có nhiều ảnh hưởng đến nguồn nước sinh hoạt của người dân, chủ yếu người dân sử dụng nguồn nước ngầm phục vụ cho mục đích sinh hoạt. Kết quả phân tích chất rắn lơ lững ở các mẫu nước ao tôm là đều thể hiện sự vượt quá giới hạn cho phép.

Ảnh hưởng đến môi trường đất và nước ngầm

Theo kết quả khảo sát của người dân, không có quá nhiều ảnh hưởng đến các môi trường đất thông qua sự phát triển của các loài thực vật, các loại cây xung quanh khu vực nuôi tôm vẫn phát triển bình thường. Nuôi tôm đã làm giảm đáng kể diện tích đất trồng lúa do chuyển đổi ruộng lúa thành trang trại nuôi tôm ảnh hưởng đến chất lượng đất và nước trên đất canh tác. Tuy nhiên, những năm gần đây các cơ sở địa phương gặp nhiều khó khăn trong quá trình nuôi, thị trường mất ổn định, thất thoát về sản lượng khiến người dân vào tình trạng “treo ao” thậm chí chuyển mục đích sử dụng đất. Ngoài ra, việc nuôi tôm còn ảnh hưởng lên tính chất sinh-hóa-lý của đất. Chất lượng môi trường nước trong ao ô nhiễm sẽ khiến môi trường đất và hệ sinh thái xung quanh cũng bị ảnh hưởng. Khu vực huyện Nhà Bè chủ yếu là tôm nước lợ, dựa vào kết quả phân tích chất lượng nước ao nuôi qua các thông số độ kiềm và độ pH có thể thấy độ mặn ở các mẫu không quá cao, không có nhiều ảnh hưởng đến ngầm do độ mặn. Tuy nhiên, tình trạng xâm ngập mặn đang diễn ra khốc liệt tại ĐBSCL gây ảnh hưởng không ít đến các khu vực lân cận trong đó có cả huyện Nhà Bè, các cơ sở nuôi tôm cũng như người dân cần quan tâm đến vấn đề nhiễm mặn đến nguồn nước nhằm đảm bảo được tài nguyên nước khu vực tránh khỏi sự suy giảm chất lượng. 

Ảnh hưởng đến không khí

Đối với khu vực huyện Nhà Bè, khí nhà kính phát thải từ quá trình trao đổi chất trong tôm, đến từ quá trình vận hành ao nuôi, từ quá trình vận chuyển tôm, các máy móc thiết bị,… Các cơ sở nuôi tôm ở khu vực không quá lớn, lượng phát sinh khí nhà kính cũng không quá đáng kể chủ yếu phát sinh từ ao tôm, các hoạt động vận chuyện bằng phương tiện, mật độ ao nuôi trong khu vực không lớn, chủ yếu là bán cho thương lái nên hoạt động chế biến ở khu vực còn ít, tuy nhiên vẫn cần phải kiểm soát sự gia tăng khí nhà kính từ quá trình nuôi tôm góp phần làm chậm và giảm đi hiệu ứng khí nhà kính trước tình trạng trái đất ngày càng nóng lên do hiệu ứng nhà kính. Có 15% hộ dân cho ý kiến về vấn đề mùi xung quanh khu vực ao của các cơ sở nuôi tôm ở mức tương đối có mùi khó chịu, còn lại 85% các hộ dân cho ý kiến về mùi nhẹ hoặc không có. Nguyên nhân chủ yếu do khu vực xung quanh các ao vẫn còn vũng đọng nước, một số hộ có nuôi các loại gia súc gia cầm gây ra mùi khó chịu, hoạt động hằng ngày của các loài gia súc gia cầm bao gồm các loại chất thải, quá trình ăn, khiến khu vực ao nuôi ảnh hưởng, đồng thời tạo nên cảnh quan không đẹp, ngoài ra tạo điều kiện thuận lợi cho các sinh vật gây bệnh, lây lan các dịch bệnh đến môi trường xung quanh.

Ảnh hưởng đến hệ sinh thái rừng ngập mặn

Đối với khu vực rừng ngập mặn huyện Nhà Bè nằm trong khu vực rừng ngập mặn Cần Giờ là đê chống mặn, khu bảo tồn, nơi tái tạo các tài nguyên cho đia phương,.. Tuy nằm trong khu vực rừng ngập mặn nhưng người dân khu vực chủ yếu đào ao và kéo nước từ sông, không có quá nhiều hộ dân sử dụng đất rừng ngập mặn cho việc nuôi tôm, với thực trạng treo ao trong những năm gần đây khiến cho các hộ dân rơi vào khó khăn cùng với đó diện tích rừng ngập mặn lại khó được phục hồi. Kết quả cho thấy không có nhiều ảnh hưởng đến rừng ngập mặn ở địa phương, hoặc cũng có thể người dân chưa nhận ra được sự thay đổi của rừng ngập mặn.

Ảnh hưởng từ việc nuôi tôm đến các hộ dân xung quanh

Việc giảm thức ăn cho vật nuôi cũng như tình trạng ô nhiễm và nhiễm mặn nguồn nước do nuôi tôm đã gây ra sự gia tăng tỷ lệ tử vong ở vật nuôi ở các vùng nuôi tôm. Lượng nước vào và ra của các ao nuôi mang theo nhiều động vật thủy sinh khác dễ gây mất cân bằng sinh thái, nguy cơ đem theo dịch bệnh rất cao. Các loại chất thải chưa được xử lí chặt chẽ như nước thải ao nuôi, bùn đáy ao, xác tôm chết, cỏ rác hữu cơ,... khi thải ra môi trường dễ gây ô nhiễm tác động lên các loài cây trái, nguồn nước, các loài động thực vật xung quanh. Ngoài ra các cơ sở nuôi tôm còn sử dụng nhiều máy móc thiết bị để lại tiếng ồn lớn như quạt nước, máy phát điện, máy bơm, xe vận chuyển,… các hoạt động này thường xuyên diễn ra với tần suất cao khiến các hộ dân xung quanh ảnh hưởng không ít, các chủ cơ sở cần quan tâm đến các vấn đề hoạt động và sản xuất bên trong cơ sở lên phương án giảm thiểu các tác động của hoạt động nuôi tôm đến hệ sinh thái góp phần đảm bảo được chất lượng môi trường. Kết quả khảo sát cho thấy, không xảy ra hiện tượng dịch bệnh lây lan trên diện rộng mà chỉ xảy ra ở một số cơ sở nuôi tôm, không có nhiều khả năng sinh sôi cũng như lây truyền mạnh mẽ. 

Kết luận

Để có thể kiểm soát tốt tình trạng ao nuôi, người dân cần tham khảo thêm một số quy trình kỹ thuật nuôi tôm theo quy định nhà nước ban hành. Bên cạnh đó, các cơ sở nuôi tôm cần có vốn đầu tư tương đối cao để có thể áp dụng nuôi tôm công nghệ, giúp mang lại năng suất vượt trội, tạo ra lợi nhuận lớn, ít rủi ro và hướng đến phát triển bền vững. Các cơ sở nuôi tôm cần áp dụng QCVN 02-19:2014/BNNPTNT Quy chuẩn Kỹ thuật Quốc gia về cơ sở nuôi tôm nước lợ - Điều kiện bảo đảm vệ sinh thú y, BVMT và an toàn thực phẩm giúp đảm bảo được chất lượng ao nuôi phù hợp, áp dụng các phương pháp xử lý theo quy định nhà nước giảm mức độ ô nhiễm thải ra môi trường. Thường xuyên vệ sinh khu vực xung quanh ao nuôi, thực hiện trang bị đầy đủ cơ sở hạ tầng. Ngoài ra, điều quan trọng nhất vẫn là nâng cao nhận thức của người dân về những tác động đến môi trường, cần hiểu rõ về các hoạt động tạo ra những nguy cơ tác động xấu, và quan trọng nhất cần thực hiện phòng tránh cũng như kiểm soát hơn là trị bệnh và khắc phục để giảm thiểu tốt nhất những ảnh hưởng đến môi trường ao nuôi và những khu vực xung quanh bị ảnh hưởng.

Tài liệu tham khảo

1. Linh, Đ. (2024). Ngành tôm thế giới: Xu hướng nguồn cung và định hướng thị trường. Thành phố Hồ Chí Minh: Tạp Chí Thủy sản Việt Nam;

2. Spark, W. (2024). Khí hậu và Thời tiết trung bình cả năm ở Nhà Bè. Weather Spark;

3. Tri NN, T. N. (2021). An overview of aquaculture development in Vietnam. Đại học Nông lâm TP.HCM.

NGUYỄN THỊ HỒNG NHUNG
Viện Ứng dụng công nghệ và phát triển bền vững
Trường Đại học Nguyễn Tất Thành
Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 18 (Kỳ 2 tháng 9) năm 2024