Thực tiễn đang triển khai

Hiện nay phổ biến 2 phương thức thu gom, vận chuyển CTRSH, đó là: Hệ thống thu gom hỗn hợp và hệ thống thu gom có phân loại.

Với hệ thống thu gom hỗn hợp, chất thải chưa được phân loại tại nguồn sẽ được thu gom tập trung và vận chuyển về cơ sở xử lý. Hình thức thu gom thùng chứa di động hay thùng chứa cố định sẽ được vận dụng linh hoạt tùy vào đặc điểm nguồn thải là các hộ gia đình, ngõ hẻm, sân vườn hay các trung tâm thương mại/ tòa nhà văn phòng,…  

Quân và dân đồng phối hợp để bảo vệ môi trường

Với hệ thống thu gom có phân loại, chất thải hữu cơ được vận chuyển bằng xe chuyên dụng và chở thẳng tới các nhà máy chế biến phân compost mà không qua các trạm trung chuyển. Chất thải tái chế như kim loại, vỏ chai nhựa, giấy,… được vận chuyển tới các nhà máy thu hồi vật liệu. Tại đây, chất thải được sàng lọc toàn bộ, loại bỏ các chất gây ô nhiễm, nghiền và đóng khối, sau đó được xử lý tái chế theo các phương pháp phù hợp.

Ở nước ta, tại một số đô thị có quy hoạch hệ thống trạm trung chuyển CTRSH đảm bảo quy định về bảo vệ môi trường. Thực tế hầu hết các đô thị đều chưa có các điểm tập kết, trạm trung chuyển CTRSH phù hợp, đáp ứng yêu cầu về kỹ thuật, trạm trung chuyển được bố trí ngay trên vỉa hè hay thậm chí là lòng đường khu dân cư gây mất cảnh quan, gây ô nhiễm môi trường.

Đối với chất thải có khả năng tái chế như chai nhựa, sắt thép, vỏ lon, bìa cứng,... hiện được thu gom theo hệ thống thu gom bởi những người thu mua đồng nát, ve chai. Ở Hà Nội có khoảng 10.000 người thu mua đồng nát, ve chai, với ước tính khoảng 5-20 tấn chất thải tái chế được thu mua hàng ngày. Sau đó được tập kết tại các cơ sở thu mua phế liệu trước khi vận chuyển tới các làng nghề/cơ sở tái chế. Hệ thống này được gọi là hệ thống thu gom phi chính thức, tức là đang thiếu sự quản lý của cơ quan chức năng.

Tại khu vực nông thôn, phương pháp thu gom, vận chuyển CTRSH tại khu vực cũng được phát triển và vận hành dựa trên việc phân loại các loại chất thải: chất thải hữu cơ, chất thải tái chế và chất thải khác. Đối với chất thải hữu cơ dễ phân hủy, các hộ gia đình ở nông thôn thường tự thực hiện thu gom, phân loại để ủ phân và bón cho cây trồng. Đặc biệt, đối với chất thải từ chăn nuôi, phương án xử lý chủ yếu là kết hợp với chế phẩm và thực hiện ủ tại nhà chứa phân. Hiện nay, một số địa phương đã có các trang trại chăn nuôi quy mô lớn cam kết đầu tư hệ thống xử lý phân theo công nghệ tiên tiến. Đối với chất thải có khả năng tái chế, hộ gia đình tự phân loại, thu gom và bán cho những người thu mua ve chai.  Đối với các chất thải hỗn hợp khác sẽ được vận chuyển bằng xe đẩy tới các cơ sở xử lý hoặc bãi chôn lấp. Hiện nay, các xã đều có các đơn vị là các hợp tác xã hoặc các tổ hội tham gia vào việc thu gom, vận chuyển CTRSH.

Đề xuất giải pháp để nâng cao hiệu quả quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH

Khối lượng CTRSH có xu hướng phát sinh tăng hơn gấp đôi trong vòng 15 năm tới, thậm chí nhanh hơn tại các khu vực đô thị. Với mục tiêu phát triển bền vững và thực hiện các cam kết quốc tế, Việt Nam đang có nhiều nỗ lực từ chính sách đến thực tiễn trong quản lý CTR nói chung, đặc biệt trong công tác phân loại tại nguồn, hướng đến áp dụng hệ thống xử lý chất thải tiên tiến. Theo đó, việc cải tiến quy trình, hệ thống và chất lượng thu gom, vận chuyển CTRSH sao cho tương thích là hoàn toàn cần thiết.  Các đề xuất quy trình thu gom, vận chuyển CTRSH sau đây được dựa trên kịch bản giả định cho sự phát triển hệ thống quản lý CTR ở Việt Nam.

Tại khu vực đô thị, có 2 phương án

 Phương án 1: Chất thải chưa được phân loại tại nguồn, được đỗ hỗn hợp:  Việc tối ưu hóa hệ thống thu gom, vận chuyển CTRSH bao gồm cải tiến trang thiết bị, phương tiện thu gom, vận chuyển; sử dụng các trạm trung chuyển trước khi vận chuyển đến các bãi chôn lấp hợp vệ sinh hay nhà máy xử lý chất thải và tuân thủ đầy đủ quy định về môi trường. Ngoài việc phân loại các vật liệu tái chế trong quá trình thu gom và vận chuyển, hệ thống này không bao gồm bất kỳ biện pháp xử lý và/hoặc giảm thiểu nào khác. Với mô hình này việc thu gom tiếp tục thực hiện theo hình thức thu gom sơ cấp và thu gom thứ cấp như hiện tại.

Điểm mới trong quy trình này đó là bổ sung thêm các điểm trung chuyển chất thải đáp ứng đầy đủ điều kiện về trang thiết bị, đảm bảo yêu cầu vệ sinh, môi trường. Các trạm trung chuyển là cơ sở để phân loại chất thải lần 2 (lần 1 là phân loại tại hộ gia đình, cơ sở thương mại, trường học…) trước khi chất thải được đưa tới các nhà máy xử lý hoặc được xử lý tại bãi chôn lấp. Đây là một mắt xích quan trọng trong hệ thống thu gom, vận chuyển chất thải ở các đô thị. Thực trạng thiếu các trạm trung chuyển chất thải như đã đề cập tại phần trên là một nhược điểm lớn cần nhanh chóng khắc phục nếu tiến hành thực hiện phương án này, giúp tăng cường hiệu quả và giảm thiểu chi phí trong quá trình vận chuyển.

Phương án 2: Giảm chất thải, nâng cao hiệu quả phân loại chất thải tại nguồn:  Với việc phân loại chất thải thành ba dòng chất thải như được quy định trong Luật Bảo vệ môi trường 2020: Chất thải có thể tái sử dụng, tái chế, chất thải thực phẩm và chất thải khác, sẽ cần thiết lập hệ thống thu gom riêng biệt phù hợp với khối lượng và đặc điểm chất thải phát sinh. Với chất thải có khả năng tái chế, tái sử dụng cần mở rộng và chuyển dần hệ thống thu gom phi chính thức như hiện nay thành nhóm thu gom chính thức, tức là có sự quản lý, đầu tư và vận hành theo sự quản lý của cơ quan nhà nước. Đối với chất thải hữu cơ sẽ xây dựng hệ thống thu gom chuyên biệt phục vụ sản xuất phân compost. Đối với nhóm chất thải hỗn hợp còn lại sẽ được thu gom theo mô hình sơ cấp, thứ cấp. Việc vận hành 3 hệ thống thu gom này là hoàn toàn độc lập.

Tại khu vực nông thôn: Qua việc rà soát hệ thống thu gom, vận chuyển CTRSH ở khu vực nông thôn, có thể thấy về cơ bản quy trình thu gom, vận chuyển được thực hiện theo quy trình chung, được chia thành mô hình thu gom sơ cấp và thu gom thứ cấp. Hệ thống thu gom,vận chuyển CTRSH tại nông thôn cần được cải tiến và đầu tư một số nội dung thực hiện phù hợp với điều kiện kinh tế, xã hội của khu vực này.

CTRSH được phân loại tại hộ gia đình tại khu vực nông thôn gồm chất thải hữu cơ và chất thải có khả năng tái sử dụng, tái chế. Với nhóm chất thải hữu cơ cần tăng cường tối đa hiệu quả xử lý bằng các phương pháp như ủ phân hữu cơ. Đối với chất thải có khả năng tái sử dụng, tái chế tiếp tục thực hiện việc phân loại và thu mua phế liệu theo hệ thống thu gom ở khu vực phi chính thức. Với chất thải còn lại nâng cấp quy trình thu gom thứ cấp. Để đảm bảo hiệu quả thu gom, vận chuyển CTRSH ở nông thôn, trong quy trình thu gom cần bổ sung yêu cầu bắt buộc các địa phương bố trí quỹ đất để đầu tư, xây dựng các điểm tập kết, trạm trung chuyển chất thải trước khi được vận chuyển lên xe tải đi xử lý. Các trạm trung chuyển phải được đầu tư xây dựng hệ thống tường bao quanh, có mái che, có hệ thống xử lý nước rỉ rác, khí thải...

Để phát triển và vận hành hệ thống thu gom, vận chuyển CTRSH ở đô thị và nông thôn như đề xuất ở phần trên, việc đầu tư kinh phí để trang bị thiết bị, phương tiện cũng như xây dựng hệ thông quản lý trong đó con người là trung tâm là yếu tố cơ bản cần xem xét tới.

Thiết nghĩ, để vận hành một hệ thống thu gom, vận chuyển hoạt động bình thường thì các đô thị, thành phố, chính quyền các địa phương cần đầu tư xây dựng hệ thống quản lý, vận hành chuyên nghiệp, đầu tư, nâng cao trình độ cán bộ quản lý. Một nội dung khác cần quan tâm đó chính là sự kết nối giữa hoạt động thu gom, vận chuyển và hoạt động xử lý CTRSH. Các phương pháp xử lý CTRSH phải được phát triển, quy hoạch phù hợp, gắn kết chặt chẽ với việc phân loại, thu gom, vận chuyển CTRSH. Có như thế hoạt động quản lý CTRSH mới đạt được hiệu quả cao nhất.

Diệp Anh