Thực trạng, thách thức về chất thải rắn sinh hoạt tại Việt Nam 

Đến thời điểm cuối năm 2023, cả nước có khoảng 1.712 cơ sở xử lý CTRSH, bao gồm 467 lò đốt CTRSH, 38 dây chuyền sản xuất phân compost, khoảng 1.207 bãi chôn lấp CTRSH, trong đó nhiều bãi chôn lấp không hợp vệ sinh (theo số liệu của Cục kiểm soát ô nhiễm môi trường, Bộ Tài nguyên và Môi trường). Một số khu liên hợp xử lý hoặc cơ sở xử lý đã áp dụng phương pháp đốt kết hợp thu hồi năng lượng để phát điện hoặc đốt kết hợp chôn lấp và làm phân compost. Có thể kể đến một số thực trạng chính trong xử lý CTRSH của Việt Nam như sau:

Sự gia tăng liên tục lượng chất thải rắn sinh hoạt: Do sự tăng trưởng dân số và phát triển của các hoạt động sản xuất, tiêu dùng, lượng rác thải ngày càng tăng, gây áp lực lớn cho hệ thống quản lý và xử lý rác thải hiện tại; 

Thiếu hạ tầng xử lý rác thải: Hạ tầng thu gom và xử lý rác thải tại Việt Nam vẫn còn hạn chế. Các bãi rác thường bị quá tải, không đáp ứng đủ nhu cầu xử lý. Đồng thời, các công nghệ xử lý rác thải hiện đại, tiên tiến chưa được triển khai rộng rãi; việc kiểm soát môi trường ở các bãi chôn lấp rất khó khăn. 

Ô nhiễm môi trường: Việc xử lý và quản lý rác thải chưa triệt để gây ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng đến sức khỏe của cộng đồng; 

Quản lý và giám sát: Quản lý và giám sát rác thải vẫn còn hạn chế tại một số địa phương; Ý thức người dần trong việc thực hiện phân loại rác thải chưa đi vào nền nếp;

Chính phủ và các bộ, ngành liên quan đã nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề rác thải và đã đưa ra các giải pháp để giải quyết. Đây là một quá trình đòi hỏi sự đồng lòng và hợp tác của toàn xã hội để cùng nhau xây dựng một hệ thống quản lý và xử lý rác thải hiệu quả và bền vững.

Các công nghệ xử lý chất thải rắn sinh hoạt tại Việt Nam hiện nay

Hiện nay, các dự án xử lý CTRSH tại Việt Nam đang áp dụng các công nghệ chôn lấp, công nghệ đốt rác không thu hồi nhiệt, công nghệ phân loại và ủ sản xuất phân compost, Công nghệ chuyển đổi rác thành năng lượng (bao gồm quá trình đốt rác hoặc sinh khối, để tạo ra điện, nhiên liệu sinh học hoặc nhiệt cho các mục đích sử dụng khác) và một số công nghệ khác như tạo viên nén năng lượng RDF, khí hóa, nhiệt hóa khác. Phương pháp chôn lấp rác vẫn là phương pháp chính để xử lý rác thải sinh hoạt ở nhiều khu vực, tiếp theo là công nghệ đốt không thu hồi nhiệt. Các công nghệ hiện đại như điện rác hiện nay đang là xu thế, tuy nhiên chưa phát triển nhiều vì suất đầu tư lớn, dưới đây là một số nhà máy điện rác điển hình tại Việt Nam đã đưa vào vận hành chính thức và vận hành thử nghiệm: Nhà máy điện rác của Công ty EB Cần Thơ với công suất 400 tấn/ngày tại Cần Thơ, là nhà máy điện rác hiện đại đầu tiên tại Việt Nam; Nhà máy điện rác Sóc Sơn (rác sinh hoạt) với công suất 4.000 tấn/ngày tại Hà Nội (đang đưa vào vận hành lần lượt từng tổ máy); Nhà máy xử lý chất thải rắn công nghệ cao phát năng lượng của Công ty TNHH Môi trường Ngôi Sao Xanh, tỉnh Bắc Ninh công suất 180 tấn/ngày (đang vận hành thử nghiệm); Nhà máy điện rác ở Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh công suất 300 tấn/ngày, (đang vận hành thử nghiệm); Nhà máy điện rác ở Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh công suất 500 tấn/ngày công nghệ lò đốt tầng sôi của Phần Lan (đang hoàn thiện để vận hành thử nghiểm); Nhà máy điện rác (rác sinh hoạt) ở Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh công suất 500 tấn/ngày, dự kiến quý 2/2024 vận hành thử nghiệm; Nhà máy điện rác Phú Sơn (Thừa Thiên Huế) công suất 600 tấn/ngày đang vận hành thử nghiệm; Nhà máy điện rác 5MW tại Khu liên hợp xử lý chất thải Bình Dương của Tổng công ty CP Nước - Môi trường Bình Dương (BIWASE), đã khánh thành và đưa vào sử dụng. Ngoài ra, một số tỉnh, thành phố khác như: Đà Nẵng, TP. Hồ Chí Minh, Hải phòng, Phú thọ,Thái Nguyên, Thái Bình, Tiền Giang,... đang bắt đầu triển khai các nhà máy xử lý chất thải rắn phát điện. 

Việt Nam đang dần chuyển dịch sang sử dụng các công nghệ khác như tái chế, phân hủy sinh học, chuyển đổi thành năng lượng và giảm thiểu lượng rác chôn lấp. Các công nghệ này đang được triển khai và mở rộng trong một số thành phố lớn và khu vực tại Việt Nam, nhằm tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên và giảm tác động tiêu cực lên môi trường từ việc chôn lấp rác. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều thách thức cần được vượt qua để đạt được một hệ thống xử lý rác thải sinh hoạt hiệu quả và bền vững.

Một số khó khăn trong việc áp dụng công nghệ xử lý chất thải rắn sinh hoạt tại Việt Nam 

Về Chính sách: Về Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia (QCVN) cho lò đốt CTR: Hiện đang có một số điểm chưa thống nhất giữa quy định trong QCVN và quy định của một số nước cho lò đốt CTR. Do đó, có một số công nghệ đốt rác phát điện được phép áp dụng tại châu Âu nhưng một số chỉ tiêu kỹ thuật vận hành lò đốt không phù hợp với quy định của QCVN; hiện chưa có QCVN về công nghệ lò khí hóa, lò đốt tầng sôi cho xử lý CTR. Bộ Tài nguyên và Môi trường đang xây dựng và sớm ban hành Quy chuẩn mới cho lò đốt rác thay thế các Quy chuẩn trước đây.

Về giá mua điện cho các dự án điện rác: Mới chỉ áp dụng đối với các dự án phát điện đốt CTR trực tiếp và đối với các dự án phát điện đốt khí thu hồi từ bãi chôn lấp chất thải. Hiện tại, có rất nhiều công nghệ mới trong lĩnh vực điện rác như: Khí hóa phát điện; đốt phát điện; lên men tạo khí biogas phát điện… nhưng giá mua điện chưa được quy định rõ ràng, đầy đủ tại Quyết định số 31/2014/QĐ-TTg ngày 05/5/2014 của Thủ tướng Chính phủ về cơ chế hỗ trợ phát triển các dự án phát điện sử dụng chất thải rắn tại Việt Nam.

Về giá xử lý CTR: hiện tại chưa có hướng dẫn về tính giá xử lý CTR áp dụng cho công nghệ điện rác; Các tỉnh áp dụng mức giá khác nhau và có những vấn đề liên quán đến tiến độ thanh toán cho các dự án xử lý rác thải, chưa có quy định về tiến độ thanh toán chi phí xử lý rác thải, làm ảnh hưởng đến việc thúc đẩy xã hội hóa xử lý CTRSH.

Cơ chế hỗ trợ từ ngân sách nhà nước cho việc nghiên cứu KH&CN hiện nay chưa khuyến khích được các doanh nghiệp/cơ sở xử lý CTR trong nước tham gia, góp vốn với Nhà nước để thực hiện thí điểm xử lý CTR. (Nguồn lực hỗ trợ chưa đủ hấp dẫn, thời gian xử lý các thủ tục chưa kịp thời,…). 

Bên cạnh đó, còn một số vấn đề khác như: Nhiệt trị CTRSH tại Việt Nam ở mức thấp hơn so với các nước phát triển và các nước trong khu vực, độ ẩm cao gây khó khăn trong quá trình đốt, nhiệt hóa nếu không được giảm ẩm. Một số nơi, có hiện tượng CTRSH lẫn rác thải xây dựng gây khó khăn cho việc xử lý. Các đặc điểm này dẫn đến việc các nhà đầu tư phải cân nhắc đến tính hiệu quả của dự án. 

Tác nhân mùi là trực tiếp ảnh hưởng đến dân cư sống gần nơi tập kết xử lý CTRSH, là tác nhân trực tiếp đầu tiên gây bức xúc cho nhân dân. Hiện tại, có rất ít nhà máy có hệ thống bể thu gom và xử lý mùi kín hiện đại được áp dụng. Các khu chôn lấp quá tải gây ảnh hưởng lớn đến môi trường trong đó đặc biệt là phát tán mùi ra xung quanh. 

Việc kiểm tra chất lượng khí thải, nước thải tại các nhà máy xử lý CTR đang đặt ra vấn đề hết sức cấp bách hiện nay. Do chưa hoàn thiện toàn bộ hệ thống quan trắc trực tuyến nên việc kiểm soát chất lượng khí thải, nước thải hết sức khó khăn.

Xu thế trong công nghệ xử lý chất thải rắn sinh hoạt 

Xu thế hiện nay trong xử lý CTRSH là tái chế, tái sử dụng và tận dụng năng lượng từ chất thải nhằm tối ưu hóa quá trình tái chế, giảm thiểu sự lãng phí và BVMT. Sau đây là một số xu hướng công nghệ phổ biến hiện nay: 

Tách rác tự động: Các công nghệ như hệ thống phân loại rác tự động sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) và máy móc, cảm biến để nhận biết và phân loại rác tự động, giúp tăng cường hiệu suất và độ chính xác của quá trình phân loại rác và giảm sự phụ thuộc vào lao động. 

Tái chế thông minh: Công nghệ ngày càng phát triển để tăng cường quá trình tái chế. Ví dụ, công nghệ như robot hủy rác tự động có thể tách và phân loại các vật liệu tái chế từ rác thải, giúp tăng cường hiệu suất và giảm sự lãng phí.

 Xử lý rác thải hữu cơ: Công nghệ xử lý rác thải hữu cơ, bao gồm việc sử dụng hệ thống phân hủy sinh học hoặc vi sinh vật học, ngày càng phát triển. Các quy trình này giúp phân hủy rác thải hữu cơ một cách nhanh chóng và hiệu quả, tạo ra các sản phẩm phân bón hữu cơ hoặc năng lượng tái tạo.

 Năng lượng tái tạo: Công nghệ tái chế và chuyển đổi rác thải thành năng lượng đang phát triển. Ví dụ, quá trình chuyển đổi chất thải thành năng lượng, bao gồm cháy rác hoặc sinh khối, được sử dụng để tạo ra điện, nhiên liệu sinh học hoặc nhiệt cho các mục đích sử dụng khác. Ngoài ra, các hệ thống giám sát và quản lý thông minh dựa trên công nghệ IoT (Internet of Things) và AI được sử dụng để theo dõi quá trình xử lý rác thải, quản lý lưu lượng và tối ưu hóa hoạt động. Điều này giúp cải thiện hiệu suất và tiết kiệm chi phí. Tuy nhiên, cần lưu ý công nghệ xử lý rác thải sinh hoạt không chỉ tập trung vào một phương pháp duy nhất, mà thường kết hợp nhiều phương pháp và công nghệ khác nhau để đạt được hiệu quả tốt nhất và BVMT một cách toàn diện.

Kết luận và khuyến nghị 

Về chính sách, cần hoàn thiện, bổ sung các nội dung sau: 

Chỉnh sửa, bổ sung QCVN cho lò đốt CTR thay thế các Quy chuẩn trước đây để phù hợp với thực tế. 

Về giá mua điện cho các dự án điện rác: Bổ sung, chỉnh sửa Quyết định số 31/2014/QĐ-TTg ngày 05/5/2014 của Thủ tướng Chính phủ; 

Về giá và tiến độ thánh toán: cần bổ sung các quy định liên quan đến việc xử phạt, thanh toán chi phí xử lý CTRSH nhằm thúc đẩy hoạt động đầu tư, xã hội hóa vào linh vực này. 

Đối với hạ tầng của các cơ sở xử lý CTRSH trên cả nước, cần có quy định bắt buộc đối với bể chứa rác (phải có dung tích đủ lớn để chứa rác tối thiểu 8-10 ngày, đủ kín để không thất thoát khí ra ngoài - khuyến khích áp suất âm; có hệ thống đảo trộn, cẩu rác và thu hồi nước rỉ rác cũng như hệ thống khử mùi. Nước thải sau khi được xử lý cần được tuần hoàn tái sử dụng 100%). 

Về mặt quản lý nhà nước, các Bộ, ngành cần tiếp tục triển khai có hiệu quả các Chương trình trọng điểm cấp quốc gia về liên quan đến BVMT và phòng tránh thiên tai, trong đó có công nghệ xử lý CTRSH phù hợp với điều kiện Việt Nam. Đẩy mạnh triển khai các hoạt động hỗ trợ nghiên cứu, chuyển giao công nghệ nhằm đánh giá, lựa chọn các công nghệ xử lý CTRSH phù hợp với Việt Nam; ban hành, hoàn thiện cơ chế khuyến khích đủ hấp dẫn để doanh nghiệp tham gia chuyển giao công nghệ xử lý CTRSH gắn liền với các dự án đầu tư và nghiên cứu nhiệm vụ KH&CN có quy mô lớn; cần bổ sung đầy đủ chính sách về đơn giá xử lý rác/ mua điện từ dự án điện rác cho từng loại hình công nghệ khác nhau, cơ chế miễn giảm thuế, hỗ trợ, giảm lãi suất.

Về công nghệ: Trong việc xử lý rác thải, không có một công nghệ nào duy nhất được coi là tối ưu nhất. Sự lựa chọn công nghệ phụ thuộc vào nhiều yếu tố như tình hình địa phương, loại rác thải, quy mô xử lý, nguồn lực kinh tế và môi trường. Sự kết hợp và tối ưu các công nghệ khác nhau có thể được áp dụng tùy thuộc vào tình hình cụ thể của mỗi địa phương. Quan trọng nhất là lựa chọn và áp dụng các công nghệ phù hợp, đảm bảo tính bền vững và tạo ra hiệu quả tốt nhất trong việc xử lý rác thải. 

Việc xử lý rác thải và cần được tiếp cận một cách bài bản, liên hoàn và hiệu quả để BVMT và sức khỏe cộng đồng Việt Nam nên đầu tư vào công nghệ xử lý rác thải hiện đại như nhà máy tái chế, nhà máy chuyển hóa rác thành năng lượng, xử lý rác bằng phương pháp sinh học, và các công nghệ tái chế tiên tiến khác. Điều này sẽ giúp giảm lượng rác thải đến bãi rác và giảm tác động tiêu cực đến môi trường. Mỗi công nghệ đều có những đặc tính ưu nhược điểm. Việc áp dụng công nghệ xử lý CTRSH ngoài công nghệ chôn lấp là rất cấp thiết. Vấn đề đặt ra là các nhà máy xử lý CTRSH khi đưa vào sử dụng cần đảm bảo luôn luôn được vận hành đáp ứng các tiêu chí về BVMT. Việc ứng dụng công nghệ xử lý CTRSH cần được xem xét, tính toán phù hợp với điều kiện đặc trưng của từng vùng miền, địa phương Việt Nam, theo xu thế công nghệ tái chế, tái sử dụng và tận dụng năng lượng từ rác thải. CTRSH Việt Nam có độ ẩm cao, lẫn nhiều tạp chất, phân loại đầu nguồn chưa tốt,… do đó công nghệ xử lý CTR phù hợp với Việt Nam phải khắc phục được những nhược điểm trên và có giá thành đầu tư phù hợp. Mặt khác, để thực hiện các cam kết của Việt Nam tại Hội nghị lần thứ 26 Các bên tham gia Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (COP26), cần phát triển các công nghệ xử lý CTR mới, thân thiện môi trường và giảm thải khí nhà kính. Xã hội hoá công tác BVMT nói chung hay công tác quản lý chất thải rắn nói riêng là việc làm cần thiết và phù hợp với nền kinh tế thị trường hiện nay. Việc thành công trong việc quản lý rác thải yêu cầu sự phối hợp giữa chính phủ, các cơ quan chức năng, doanh nghiệp, cộng đồng và công dân. Sự quyết tâm và hợp tác của cộng đồng, doanh nghiệp và chính phủ là rất quan trọng để giải quyết bài toán xử lý rác thải tại Việt Nam.

ThS. ĐINH NAM VINH
Vụ Đánh giá, Thẩm định và Giám định công nghệ - Bộ Khoa học và Công nghệ
Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 11+12 năm 2024