Nhận thức về tài nguyên, môi trường và bảo vệ môi trường 

Theo quan niệm của Việt Nam, môi trường là tổng thể các điều kiện tự nhiên và xã hội. TN&MT có vị trí, vai trò rất quan trọng trong bảo vệ sự sinh tồn cũng như phát triển của loài người và các loài động, thực vật. Đặc điểm môi trường Việt Nam có nhiều điểm giống, song cũng có những điểm khác môi trường của nhiều nước trong khu vực và trên thế giới.

Tài nguyên là tài sản quốc gia, là nguồn lực, nguồn vốn tự nhiên đặc biệt quan trọng để phát triển đất nước. Tài nguyên phải được đánh giá đầy đủ các giá trị, định giá, hạch toán trong nền kinh tế, được quản lý, bảo vệ chặt chẽ; khai thác, sử dụng tiết kiệm, có hiệu quả và bền vững, gắn với mục tiêu phát triển KT-XH, bảo đảm an ninh tài nguyên. Chú trọng phát triển, sử dụng năng lượng tái tạo, vật liệu mới, tái chế.

Môi trường là vấn đề toàn cầu. BVMT vừa là mục tiêu vừa là một nội dung cơ bản của phát triển bền vững. Tăng cường bảo vệ môi trường phải theo phương châm ứng xử hài hòa với thiên nhiên, theo quy luật tự nhiên, phòng ngừa là chính; kết hợp kiểm soát, khắc phục ô nhiễm, cải thiện môi trường, bảo tồn thiên nhiên và đa dạng sinh học; lấy bảo vệ sức khỏe nhân dân làm mục tiêu hàng đầu; kiên quyết loại bỏ những dự án gây ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng. Đầu tư cho bảo vệ môi trường là đầu tư cho phát triển bền vững.

Môi trường Việt Nam không chỉ bị tác động trực tiếp bởi điều kiện địa lý tự nhiên của vùng nhiệt đới gió mùa, gây ra mưa, nắng thất thường. Đất nước Việt Nam có hình dáng dài kiểu chữ S, chiều ngang hẹp, rừng núi nhiều, cuối nguồn một số con sông lớn, nhiều sông suối nhỏ có độ dốc cao,... Do đó, hạn hán, bão lụt, lũ quét, lốc xoáy,... xảy ra thường xuyên. Sự hiểu biết về môi trường và kiến thức bảo vệ môi trường của nhân dân còn hạn chế. Hơn nữa, môi trường ở Việt Nam còn phải chịu tác động rất nặng nề do chiến tranh để lại.

Thời gian qua, công tác ứng phó với biến đổi khí hậu, phòng chống thiên tai, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường đã được các bộ, ngành, địa phương quan tâm, có bước chuyển biến và đạt được một số kết quả quan trọng. Tuy nhiên, việc ứng phó với biến đổi khí hậu còn bị động, lúng túng; thiên tai ngày càng bất thường, gây nhiều thiệt hại về người và tài sản; tài nguyên chưa được quản lý, khai thác, sử dụng có hiệu quả và bền vững, một số loại tài nguyên bị khai thác quá mức dẫn tới suy thoái, cạn kiệt; ô nhiễm môi trường vẫn tiếp tục gia tăng, có nơi nghiêm trọng; việc khắc phục hậu quả về môi trường do chiến tranh để lại còn chậm; đa dạng sinh học suy giảm, nguy cơ mất cân bằng sinh thái đang diễn ra trên diện rộng, ảnh hưởng tiêu cực đến phát triển kinh tế - xã hội, sức khỏe và đời sống nhân dân.

Những hạn chế, yếu kém nêu trên có nguyên nhân khách quan, nhưng nguyên nhân chủ quan là chủ yếu. Nhận thức và tầm nhìn của các cấp ủy, chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng về công tác này chưa đầy đủ, thiếu thống nhất, còn thiên về lợi ích kinh tế trước mắt, chưa coi trọng phát triển bền vững. Một số chủ trương của Đảng chưa được quán triệt và thể chế hóa đầy đủ, kịp thời. Hệ thống pháp luật thiếu đồng bộ; một số cơ chế, chính sách chưa sát với thực tế, thiếu tính khả thi. Chất lượng công tác dự báo và quy hoạch còn nhiều hạn chế, chưa theo kịp yêu cầu phát triển, tính tổng thể, liên ngành, liên vùng; chưa rõ trọng tâm, trọng điểm và nguồn lực thực hiện. Tổ chức bộ máy, quản lý nhà nước và việc phân công, phân cấp, phối hợp giữa các bộ, ban, ngành, địa phương còn thiếu chặt chẽ; tổ chức thực hiện chưa thực sự chủ động, cương quyết; hiệu lực, hiệu quả thanh tra, kiểm tra, giám sát, xử lý vi phạm chưa cao. Chủ trương xã hội hóa chưa huy động được sự tham gia của các đoàn thể, hiệp hội, doanh nghiệp, cộng đồng và người dân.

Chủ trương của Nhà nước là: Tổ chức và động viên toàn dân bảo vệ môi trường, Quân đội nhân dân Việt Nam được xác định là lực lượng nòng cốt. Đây được coi là một trong những nhiệm vụ quan trọng của Quân đội, trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc thời kỳ mới. Nhà nước đã tổ chức ra “Uỷ ban tìm kiếm cứu nạn quốc gia”, do một Phó Thủ tướng làm trưởng ban. Các bộ, ban, ngành của Đảng và Nhà nước, các tỉnh, thành phố đều tổ chức ra các “Ban cứu hộ, cứu nạn”. Riêng Bộ Quốc phòng thành lập “Cục cứu hộ, cứu nạn”. Đây là lực lượng thường trực của Uỷ ban cứu hộ cứu nạn Quốc gia. Trong các quân khu, quân đoàn, quân chủng, binh chủng, đến các đơn vị cơ sở của Quân đội nhân dân Việt Nam, đều tổ chức ra các phòng, ban làm nhiệm vụ thường trực cứu hộ, cứu nạn.

Về ứng phó với biến đổi khí hậu

Nâng cao năng lực dự báo, cảnh báo thiên tai, giám sát biến đổi khí hậu của các cơ quan chuyên môn. Hình thành cho mỗi thành viên trong xã hội ý thức chủ động phòng, tránh thiên tai, thích ứng với biến đổi khí hậu. Giảm dần thiệt hại về người, tài sản do thiên tai gây ra. Chủ động phòng, chống, hạn chế tác động của triều cường, ngập lụt, xâm nhập mặn do nước biển dâng đối với vùng ven biển, nhất là vùng Đồng bằng sông Cửu Long, Đồng bằng sông Hồng, ven biển miền Trung, trước hết là khu vực Thành phố Hồ Chí Minh, Cần Thơ, Cà Mau và các thành phố ven biển khác.

Về quản lý tài nguyên

Đánh giá được tiềm năng, giá trị của các nguồn tài nguyên quan trọng trên đất liền. Đạt được bước tiến quan trọng trong điều tra cơ bản tài nguyên biển.

Quy hoạch, quản lý và khai thác, sử dụng tiết kiệm, hiệu quả và bền vững các nguồn tài nguyên quốc gia. Ngăn chặn xu hướng suy giảm tài nguyên nước ngọt và tài nguyên rừng; nâng cao hiệu quả sử dụng nước tính trên một đơn vị GDP. Bảo đảm cân đối quỹ đất cho phát triển kinh tế - xã hội; giữ và sử dụng linh hoạt 3,8 triệu ha đất chuyên trồng lúa nhằm bảo đảm an ninh lương thực và nâng cao hiệu quả sử dụng đất. Khai thác hiệu quả và bền vững sinh thái, cảnh quan, tài nguyên sinh vật. Hạn chế tối đa xuất khẩu khoáng sản thô.

Về bảo vệ môi trường

Không để phát sinh và xử lý triệt để các cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng; 70% lượng nước thải ra môi trường lưu vực các sông được xử lý; tiêu huỷ, xử lý trên 85% chất thải nguy hại, 100% chất thải y tế; tái sử dụng hoặc tái chế trên 65% rác thải sinh hoạt. Phấn đấu 95% dân cư thành thị và 90% dân cư nông thôn được sử dụng nước sạch, hợp vệ sinh. Kiểm soát an toàn, xử lý ô nhiễm môi trường do hậu quả chiến tranh. Nâng cao chất lượng môi trường không khí ở các đô thị, khu vực đông dân cư. 

Do có chủ trương và tổ chức chỉ đạo chặt chẽ của Đảng, Nhà nước, sự phối hợp nhịp nhàng của các bộ, ban, ngành, chính quyền và nhân dân ở các địa phương trên cả nước, trong những năm qua chúng ta đã triển khai thực hiện nhiều giải pháp ứng phó với biến đổi khí hậu, đạt được những kết quả quan trọng trong bảo vệ tài nguyên, môi trường, trên những lĩnh vực cơ bản:

Thứ nhất, trong bảo vệ môi trường tự nhiên và phòng chống thiên tai. Các bộ, ban, ngành, địa phương cùng toàn dân thực hiện có kết quả các dự án trồng và bảo vệ hàng vạn ha rừng phòng hộ, rừng đầu nguồn, rừng sinh thái... làm giảm tác động do thiên nhiên gây ra như: bão, lũ, sóng biển; tham gia xây dựng và bảo vệ hệ thống đê điều... Các tổ chức chính trị xã hội cùng lực lượng vũ trang nhân dân. trong đó có Quân đội đã phối hợp với nhân dân, tổ chức các phong trào: “tết trồng cây”, “phủ xanh đất trống đồi trọc”, “vệ sinh bản làng”, “bảo vệ nguồn nước”, “xây dựng doanh trại xanh, sạch, đẹp”,... trên các địa bàn đứng chân.

Trong phòng chống thiên tai, Quân đội nhân dân Việt Nam là lực lượng nòng cốt đã tổ chức ra các lực lượng chuyên trách, lực lượng cơ động nhanh. Các lực lượng này được huấn luyện, diễn tập nâng cao kỹ năng, được trang bị các phương tiện chuyên dùng cần thiết, làm lực lượng nòng cốt hướng dẫn quân và dân ở các địa phương đưng chân, nhanh chóng khắc phục thảm hoạ của môi trường gây ra như: Phòng chống lụt bão, lũ quét, sạt lở đất, sập hầm lò, cháy rừng, cứu giúp nhân dân bị tai nạn rủi ro trong sản xuất, tai nạn giao thông,... Trong thực hiện nhiệm vụ, Quân đội ta đã tổ chức theo phương châm 4 tại chỗ là: Chỉ huy tại chỗ, lực lượng tại chỗ, phương tiện tại chỗ và hậu cần tại chỗ, nhằm kịp thời, nhanh chóng khắc phục hậu quả thiên nhiên gây ra.

Thứ hai, trong hạn chế các tác động xấu của con người với môi trường tự nhiên. Quân đội đã phối hợp cùng các bộ, ban, ngành và chính quyền địa phương, tuyên truyền để các tầng lớp nhân dân nhận thức rõ vai trò của môi trường đối với sự sống và vận động nhân dân nêu cao trách nhiệm bảo vệ môi trường. Bên cạnh đó, Quân đội còn tham gia huấn luyện cho lực lượng thanh niên ở các địa phương kiến thức về bảo vệ môi trường và kỹ năng khắc phục thảm hoạ môi trường như: Ô nhiễm nguồn nước, rò rỉ xăng dầu, thuốc trừ sâu... lập kế hoạch và tổ chức ra các lực lượng chuyên trách, cùng các bộ, ngành và địa phương ngăn chặn và sẵn sàng ứng cứu dập tắt nhiều dịch bệnh lớn như: Sốt rét, cúm gia cầm,...

Thứ ba, trong khắc phục hậu quả chiến tranh để lại. Các lực lượng tham gia phòng chống, ứng phó với biến đổi khí hậu đã cùng với chính quyền và nhân dân ở các địa phương trên cả nước, nhất là các vùng, địa bàn chiến tranh diễn ra ác liệt, vùng biên giới, vùng biển và các tỉnh biên giới, ven biển... tổ chức khắc phục hậu quả chiến tranh để lại như: rà phá bom mìn, tiêu tẩy chất độc hoá học, thu gom hài cốt, cứu giúp những người bị nạn trong chiến tranh, nhất là nạn nhân chất độc màu da cam (điôxin)...Góp phần làm giảm thiệt hại về người, khôi phục diện tích đất sản xuất, nâng cao đời sống nhân dân, làm trong sạch môi trường, làm tăng thêm sự đoàn kết gắn bó giữa con người với con người trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam...

Một số nhiệm vụ, giải pháp

Một là, đổi mới toàn diện công tác tuyên truyền, giáo dục, nâng cao nhận thức, hình thành ý thức chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, sử dụng tiết kiệm tài nguyên và bảo vệ môi trường. Đa dạng hóa hình thức, đổi mới nội dung, xác định các đối tượng ưu tiên tuyên truyền, giáo dục; đưa nội dung ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường vào chương trình đào tạo các cấp học phổ thông, đại học, đào tạo cán bộ lãnh đạo, quản lý. Phổ biến kinh nghiệm, xây dựng năng lực, kỹ năng phòng tránh thiên tai, thích ứng với biến đổi khí hậu cho mọi người dân, doanh nghiệp và toàn xã hội. Tăng cường công tác thông tin, tuyên truyền, tạo dư luận xã hội lên án và thống nhất nhận thức về việc phải xử lý nghiêm các hành vi sử dụng lãng phí tài nguyên, đốt phá rừng, gây ô nhiễm môi trường, săn bắt, tiêu thụ động vật hoang dã.

Nâng cao ý thức trách nhiệm về bảo vệ môi trường của đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý các cấp, các ngành, doanh nghiệp và mọi người dân. Xây dựng tiêu chí, chuẩn mực về bảo vệ môi trường trong hoạt động của cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp, cán bộ, đảng viên. Hình thành các thiết chế văn hóa, đạo đức môi trường trong xã hội. Thực hiện đánh giá, phân hạng về môi trường đối với các ngành, địa phương.

Hai là, đẩy mạnh nghiên cứu, ứng dụng tiến bộ khoa học và công nghệ trong ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường. Chú trọng nghiên cứu khoa học về ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường. Sớm hình thành một số chuyên ngành khoa học mũi nhọn như năng lượng tái tạo, tái chế chất thải, vật liệu mới, thiên văn...

Thúc đẩy đổi mới công nghệ sản xuất theo hướng thân thiện với môi trường, tiết kiệm năng lượng, sử dụng có hiệu quả tài nguyên, ít chất thải và các-bon thấp; nghiên cứu phát triển và tiếp nhận chuyển giao công nghệ tiên tiến cho ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường, trong đó chú trọng đến các giải pháp phi công trình. Tăng cường ứng dụng công nghệ viễn thám, công nghệ mới, tiên tiến trên nền tảng công nghệ thông tin trong dự báo, cảnh báo, điều tra, đánh giá, ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường.

Xây dựng và thực hiện chương trình khoa học và công nghệ trọng điểm cấp nhà nước phục vụ thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ trọng tâm, giải pháp chủ yếu về ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường.

Ba là, tăng cường quản lý nhà nước về ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường. Chú trọng xây dựng và hoàn thiện pháp luật về ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường và các lĩnh vực có liên quan như đầu tư, thuế, xử lý vi phạm hành chính, dân sự... theo hướng bổ sung, kết hợp khắc phục các chồng chéo, xung đột pháp luật nhằm tạo môi trường pháp lý thuận lợi cho việc thực hiện các nhiệm vụ. Hoàn thiện cơ chế giải quyết tranh chấp, xung đột trong ứng phó với biến đổi khí hậu, khai thác, sử dụng tài nguyên và bảo vệ môi trường. Sửa đổi, bổ sung các chế tài hành chính, kinh tế, hình sự... về quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường, bảo đảm đủ sức răn đe. Đẩy mạnh thanh tra, kiểm tra, xử lý nghiêm các vi phạm pháp luật.

Nghiên cứu kiện toàn tổ chức bộ máy và hoàn thiện cơ chế, chính sách huy động và sử dụng có hiệu quả mọi nguồn lực theo hướng tổng hợp, thống nhất, tập trung đầu mối, xác định rõ chức năng, nhiệm vụ, khắc phục triệt để tình trạng phân tán, chồng chéo trong quản lý nhà nước về ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường. Xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành, liên vùng; cơ chế, chính sách khuyến khích xã hội hoá; cơ chế để nhân dân giám sát có hiệu quả việc quản lý khai thác tài nguyên, bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu.

Bốn là, tiếp tục đổi mới, hoàn thiện cơ chế, chính sách tài chính, tăng cường và đa dạng hóa nguồn lực cho ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường. Kết hợp tăng chi từ ngân sách với đa dạng hóa các nguồn vốn đầu tư trong và ngoài nước, nhất là các nguồn vốn ưu đãi cho ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường. Phát huy vai trò, trách nhiệm của bộ quản lý chuyên ngành trong việc huy động, quản lý, sử dụng nguồn lực.

Ưu tiên bố trí ngân sách phù hợp cho công tác điều tra cơ bản, xử lý ô nhiễm môi trường, bảo tồn đa dạng sinh học và ứng phó với biến đổi khí hậu.

Quán triệt và vận dụng có hiệu quả các nguyên tắc: người gây ô nhiễm phải trả chi phí để xử lý, khắc phục hậu quả, cải tạo và phục hồi môi trường; người được hưởng lợi từ tài nguyên, môi trường phải có nghĩa vụ đóng góp để đầu tư trở lại cho quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường. Thực hiện chính sách khuyến khích, ưu đãi, hỗ trợ doanh nghiệp và người dân tham gia hoạt động ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường; hỗ trợ người dân trồng và bảo vệ rừng, nhất là rừng đầu nguồn, rừng ngập mặn ven biển, người dân bị ảnh hưởng do khai thác tài nguyên thái quá.

Năm là, coi trọng hợp tác, hội nhập quốc tế về ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường. Chủ động hợp tác, hội nhập quốc tế; coi trọng việc tham gia và thực hiện các Điều ước quốc tế. Tăng cường trao đổi thông tin, kinh nghiệm, đối thoại chính sách với các nước về ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường và trong việc thực hiện mục tiêu thiên niên kỷ.

Đẩy mạnh hợp tác với các nước có liên quan, các tổ chức và các diễn đàn quốc tế để bảo vệ các nguồn nước xuyên biên giới, tiếp cận công nghệ mới và huy động nguồn lực cho giảm phát thải khí nhà kính, thích ứng với biến đổi khí hậu và bảo vệ môi trường. Thúc đẩy hợp tác Á - Âu, Châu Á - Thái Bình Dương, khu vực Đông Á, trong ASEAN, tiểu vùng sông Mê Kông về ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường.

Đại tá, PGS, TS, KHQS. TRẦN NAM CHUÂN
Nguyên Cán bộ Viện Chiến lược Quốc phòng, Bộ Quốc phòng
Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 11+12 năm 2024