Nắn dòng sông Tisza

Sông Tisza dài hơn 1.400 km, là một trong những dòng sông chính tại Trung Âu. Sông bắt nguồn từ Ukraine và chảy qua lãnh thổ Hungary để hòa chung vào dòng Danube ở Serbia. Sau đó, dòng chảy của nó tiếp tục chảy về phía Đông rồi đổ vào Biển Đen.

Dự án bắt nguồn từ quá trình hiện đại hóa vào Thế kỷ 16 (củng cố quyền cai trị của Habsburg, khai sáng, bùng nổ ngũ cốc), khi khung cảnh đầm lầy hoang vắng, đã mất rừng sau chiếm đóng của Thổ Nhĩ Kỳ, không thích hợp để hiện đại hóa. Do nước và đầm lầy ở xung quanh sông Tisza đã không thể mở rộng đất canh tác, vận chuyển cây trồng quy mô lớn với giá rẻ và xây dựng cơ sở hạ tầng cần thiết cho một nền kinh tế sản xuất hàng hóa hiện đại nói chung. Một khía cạnh quan trọng của việc nghiên cứu giải pháp bền vững là hiện đại hóa, hiện thực hóa thu nhập tài chính đầy hứa hẹn đã cho rằng việc mở cửa cảnh quan, kết nối của nó với các mạng lưới bên ngoài, điều này có nghĩa là phá vỡ các cộng đồng địa phương tự duy trì, tự cung tự cấp trước đây.

Vào cuối những năm 1810, đầu những năm 1820, các cuộc khảo sát thủy văn của các con sông lớn của đất nước đã bắt đầu. Thực tế cho thấy, các dòng sông không được kiểm soát, các dòng chảy tràn bất thường là một trở ngại cho sự phát triển kinh tế của đất nước. Mặc dù người dân sống ven sông cố gắng chung sống với dòng sông, nhưng những trận lũ lụt bất thường vào nửa đầu Thế kỷ 19 đã gây nguy hiểm cho cả những nơi trước đó chưa bị lụt và là nơi thường xuyên sản xuất nông nghiệp.

Vào đầu những năm 1840, một báo cáo được trình lên vua József, trong đó có các khía cạnh của vùng nước Tisza và đặc biệt là vùng Thượng Tisza. Điều này thu hút sự chú ý của các bên liên quan, các nhà lãnh đạo của các công ty đang được tổ chức vào thời điểm đó, nhưng họ tuyên bố rằng họ sẽ chỉ sẵn sàng tham gia vào công việc này nếu tất cả các nhánh của Tisza được quy hoạch. Đến lúc đó, rõ ràng Tisza là một hệ thống nước khổng lồ, một trong những yếu tố không thể được làm nổi bật và một số loại công việc biệt lập có thể được thực hiện ở đó, nhưng toàn bộ nên được coi như một hệ thống duy nhất. Kế hoạch chung của dự án Tisza đã được thông qua vào tháng 1 năm 1846 bởi Hội Tiszavalgyi.

Tổng cộng 2.850 km đê đã được xây dựng ở thung lũng Tisza để thoát lũ mà không bị thiệt hại. Các công trình đào đắp cao từ 4 m đến 6 m này được quy mô để ngăn lũ lan rộng với xác suất xuất hiện 1%, được tính toán trên cơ sở các trận lũ trước đó. Thuật ngữ “1%” đã dẫn đến sự hiểu lầm rằng lũ lụt nguy hiểm chỉ có thể xảy ra 100 năm một lần. Ngược lại, lũ lụt với cường độ này có thể xảy ra bất cứ lúc nào, và như thể hiện trong kế hoạch khái niệm, xác suất một trận lũ lụt thảm khốc xảy ra trong thời kỳ mưa lớn trung bình là 40%.

Trong một thế kỷ rưỡi kể từ khi bắt đầu quy hoạch sông Tisza, khu vực đồng bằng rộng lớn này đã thay đổi đáng kể về dân số, kinh tế và tự nhiên.Trong khi trước đây, rủi ro nông nghiệp là chủ yếu, ngày nay khoảng 90% thiệt hại tiềm ẩn do lũ lụt có thể xảy ra ở gần 400 khu định cư và trong khoảng 6.500 km mạng lưới đường bộ và đường sắt. Điều quan trọng nhất về ý nghĩa chính trị xã hội là đối với nhiều chủ sở hữu của khoảng 300.000 tòa nhà dân cư, sự tàn phá của lũ lụt không phải là một rủi ro có thể chấp nhận được nên cơ quan quản lý nước Hungary luôn giám sát và kịp thời khắc phục những đoạn đê bị hư hỏng và nạo vét dòng sông.

Ô nhiễm môi trường từ thượng nguồn sông Tisza

Nhiều năm gần đây, dòng sông này đã bị ô nhiễm nghiêm trọng bởi nước thải công nghiệp và rác thải của các nước phía thượng nguồn. Năm 2000, khoảng một trăm nghìn mét khối nước bị ô nhiễm xyanua và kim loại nặng từ hồ chứa của công ty khai thác Aurul thuộc sở hữu của Romania-Australia đã đi vào khu vực lưu vực Szamos, và từ đó chảy đến Tisza. Sự ô nhiễm đã được pha loãng ở dòng sông đến Tisza, nồng độ chất độc cao gấp một trăm ba mươi lăm lần, và tại TP Szeged, nó chỉ cao hơn mười lăm lần.

Xyanua tàn phá nặng nề, với tổng số 1.240 tấn cá bị chết trong thảm họa ở các con sông bị ảnh hưởng bởi thảm họa vào tháng 4/2000. Dòng nước ô nhiễm dài 40 km chảy ra khỏi Hungary. Rác thải đến từ thượng nguồn, đến mức chính quyền Hungary không thể dọn sạch tất cả rác thải trên sông. Ở nhiều chỗ, các đảo rác nổi phập phềnh tích lại từ chai nhựa còn cao hơn cả đám cây cối rậm rạp xung quanh...

Trước cảnh bức tử của dòng sông này, năm 2020, Tổng thống Hungary Janos Ader đã kêu gọi Ukraine và Romania dừng gây ô nhiễm 2 con sông lớn chảy qua Hungary sau khi lũ lụt gây ra tình trạng ô nhiễm các dòng sông do chai nhựa từ các nước láng giềng.

Còn người dân nơi đây rất tình nguyện tham gia và kêu gọi chung tay dọn rác. Đặc biệt, một số dân đang sinh sống ven sông Tisza đã kêu gọi và sẵn sàng bỏ tiền, góp công để đầu tư mua các vật dụng vớt rác, làm sạch sông bởi họ cho rằng cuộc sống của họ cần có sự thơ mộng, an lành về môi trường, đảm bảo về nguồn nước. Mùa hè năm 2020, nhiều tình nguyện viên ở mọi lứa tuổi đã tham gia dọn sạch sông và mỗi đợt thu hơn 11 tấn rác.

Đến nay, vẻ đẹp thanh bình của con sông Tisza đang hồi sinh trở lại và là một điểm tham quan tuyệt đẹp với hàng triệu con phù du nhảy múa trên mặt nước, không những thế, các con đường ven sông cũng tràn ngập những cánh phù du bay lượn thu hút khách thập phương trên thế giới đến tham quan chiêm ngưỡng.

Kế hoạch thích ứng với biến đổi khí hậu

Chính phủ Hungary đã công bố một kế hoạch là trồng 10 cây xanh mỗi khi có một em bé chào đời để chống và thích ứng với BĐKH. Cụ thể, từ ngày 1/7/2020, nhà chức trách Hungary đã tiến hành xóa bỏ các hố chôn rác thải trái phép và xử phạt những đối tượng gây ô nhiễm môi trường. Các sản phẩm nhựa dùng một lần sẽ bị cấm và thay thế sử dụng bằng các loại chai thủy tinh và kim loại. Hungary đã đẩy mạnh việc bảo vệ sông Danube và Tisza khỏi ô nhiễm. Đặc biệt, một điểm nổi bật trong kế hoạch này là việc Hungary sẽ trồng thêm 10 cây xanh mỗi khi có một em bé chào đời. Dự kiến từ nay đến năm 2030, diện tích rừng của nước này sẽ tăng 27%. Bên cạnh đó, Chính phủ Hungary sẽ hỗ trợ sản xuất và mua các loại xe chạy điện giá rẻ, đồng thời đặt mục tiêu đến năm 2022 tất cả các xe buýt mới trong hệ thống giao thông công cộng ở nước này sẽ hoàn toàn là xe chạy điện. Ngoài ra, một khoản tiền 32 tỷ forint (tương đương 103 triệu USD) đã, đang được Chính phủ chi ra để hỗ trợ chi phí của các doanh nghiệp nhỏ và vừa chuyển đổi thành “doanh nghiệp xanh” trong vòng 2 năm tới. Mục tiêu đến năm 2030, khoảng 90% sản lượng điện ở nước này đáp ứng mục tiêu trung hòa carbon, phần lớn từ nguồn năng lượng hạt nhân và mặt trời.

Việc nắn dòng sông Tisza, đắp đê, làm hồ chứa nước của Hungary là bài học kinh nghiệm cho chúng ta tham khảo trong việc phòng chống lũ lụt ở miền Trung nói riêng và cả nước nói chung.

Chúng ta nên giám sát liên tục chất lượng nước các dòng sông chảy vào nước ta như Hungary đã và đang làm ở thượng nguồn các sông. Cần có những hiệp định BVMT, giữ gìn chất lượng nước với các nước có thượng nguồn với sông Hồng và sông Mê Công, trước nhất là với Trung Quốc, Lào và Campuchia.

Nước ta có thể tham khảo việc Hungary kiên quyết thay tất cả xe máy và xe ô tô trong các thành phố lớn từ dùng xăng dầu sang điện hay khí Hydro với chính sách thuế hấp dẫn cho nhập khẩu hay sản xuất phương tiện giao thông thân thiện với môi trường. Cần có chiến lược phát triển năng lượng quốc gia ưu tiên phát triển năng lượng gió và mặt trời thay cho các nhà máy nhiệt điện, trồng cây xanh và bảo vệ rừng nhằm giảm khí carbon - nguyên nhân chính gây ra BĐKH.

Sự hợp tác với Chính phủ Hungary là thời cơ thuận lợi giúp ta có thể học hỏi kinh nghiệm trong việc quản lý nước, chống lũ lụt của nước bạn và áp dụng những chính sách chống BĐKH phù hợp với Việt Nam.

LÂM VIỆT TÙNG

Chuyên gia Tư vấn công nghệ thông tin Hà Lan