Các nước trong khu vực Châu Á đang đứng trước những nỗi lo thiên tai nặng nề

Từ những bài học về công tác phòng, chống thiên tai, có thể thấy ngoài việc tăng cường công tác dự báo, cảnh báo thiên tai thì nguồn lực hạn chế là một trong những vấn đề quan trọng nhất trong công tác phòng ngừa và ứng phóvới thiên tai. Lũ quét thường xảy ra ở các tỉnh miền núi, kinh tế chưa phát triển và trình độ dân trí hạn chế. Những người nghèo là đối tượng dễ bị tổn thương do thiên tai, bất chấp những nỗ lực của Chính phủ bỏ ra nhằm bảo vệ họ.

Để khắc phục một phần hạn chế về nguồn lực, cần phải có sự tham gia của người dân, tổ chức và chính quyền. Sự phối hợp giữa người dân - chính quyền - cơ quan quản lý sẽ hỗ trợ đắc lực cho công tác ứng phó tốt hơn trong những tình huống khẩn cấp xảy ra.

Thực tiễn cho thấy, công tác phòng chống thiên tai muốn đạt được hiệu quả tốt, ngoài việc xây dựng hệ thống cảnh báo tiên tiến, hiện đại, độ chính xác cao còn cần xây dựng quy trình tham gia, phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan nghiên cứu, điều tra, quản lý, chính quyền và cộng đồng dân cư địa phương trong công tác điều tra, cập nhật thông tin và cảnh báo sớm.

Do vậy, cần có một hệ thống ứng dụng các thông tin kết hợp với công nghệ giám sát, mô hình quản lý, cập nhật thông tin toàn diện, thống nhất, hiệu quả và mang tính chính thống, phục vụ công tác cảnh báo sớm hướng đến người dân và hỗ trợ quá trình ra quyết định của các cấp lãnh đạo. Một hệ thống thông tin muốn vận hành có hiệu quả, bao gồm từ việc tiếp nhận, chuẩn hóa, đồng bộ dữ liệu từ các nguồn khác nhau, cho đến xử lý, tính toán theo thời gian thực và đưa ra kết quả thì còn cần một quy trình làm việc đồng bộ.

Kết nối cộng đồng và các cơ quan trong cảnh báo thiên tai trên thế giới

Lũ quét, sạt lở đất là các thiên tai xảy ra mang tính cục bộ, trong khu vực nhỏ dưới tác động của nhiều yếu tố trong đó có những yếu tố gia tăng mức độ thiên tai liên quan mật thiết tới hoạt động của người dân trên khu vực. Người dân, cộng đồng dân được khuyến khích, tham gia vào các hoạt động liên quan đến đánh giá hiểm họa, cung cấp thông tin, xây dựng kế hoạch phòng ngừa thảm họa thiên tai lũ quét, sạt lở đất tại địa phương. Sự tham gia của cộng đồng trong quản lý, cảnh báo lũ quét sạt lở đất cho phép:

Thu được thông tin đầy đủ, xác thực hơn (không ai hiểu rõ về địa phương mình như chính người dân tại chỗ); Nâng cao năng lực của cộng đồng (sự tự tin, kiến thức, các kỹ năng như làm việc tập thể, lập kế hoạch….); Xác định được những khó khăn, nhu cầu thực tế của địa phương, từ đó đưa ra các giải pháp thiết thực, khả thi nhằm thoả mãn những nhu cầu ấy.

Làm cho cuộc sống ổn định và bền vững hơn. Nâng cao nhận thức của các chuyên gia ngoài cộng đồng đối với những vấn đề của địa phươngThực hiện quản lý thiên tai lũ quét, sạt lở đất dựa vào cộng đồng được thực hiện theo các bước như sau. Tăng cường mối quan hệ giữa tổ chức với những lãnh đạo trong cộng đồng như trưởng thôn, trưởng bản, trưởng tộc, những người trí thức, cán bộ chính quyền, các tổ chức quần chúng.

Định hướng ban đầu về quản lý thảm họa dựa vào cộng đồng. Thực hiện đánh giá rủi ro của thảm họa có sự tham gia của người dân. Xác định các rủi ro được ưu tiên giải quyết hoặc cách thức giảm nhẹ tình trạng dễ bị tổn thương và nâng cao khả năng của người dân. Xác định và lựa chọn các biện pháp giảm nhẹ rủi ro ngắn hạn và dài hạn

Xây dựng các kế hoạch quản lý thảm họa dựa vào cộng đồng. Nhiều nước trên thế giới đã phát triển thành công hệ thống thông tin phục vụ dự báo, cảnh báo lũ quét, sạt lở đất thông qua các thiết bị cảm biến, hệ thống rađa, vệ tinh, viễn thông cho phép chia sẻ, kết nối linh hoạt để xử lý, phân tích, lưu trữ và khai thác dữ liệu. Khái niệm hiện tại về quản lý rủi ro thiên tai với sự tham gia của nhiều chủ thể khác nhau bao gồm chính quyền trung ương, chính quyền địa phương, xã hội dân sự, cộng đồng khoa học và các cơ quan quản lý…đã tạo ra cơ chế phối hợp chặt chẽ trong công tác chia sẻ thông tin thiên tai ở nhiều nước trên thế giới.

Tại Nhật Bản, đã phát triển hệ thống thông tin, trong đó bao gồm: Nguồn số liệu cơ bản: dữ liệu quan trắc (mưa, dòng chảy, độ dịch chuyển của đất, độ ẩm đất…) và thông tin cảnh báo; Nguồn số liệu bổ trợ: Địa hình, địa vật lưu vực, thảm phủ, thông tin về dân cư, cơ sở hạ tầng... Thông tin cảnh báo được truyền đến người dân thông qua tin nhắn, truyền hình, radio, mạng xã hội, website.

Ngoài ra, Nhật Bản còn chính thức công nhận và hỗ trợ sự tham gia của cộng đồng vào quản lý thảm họa thông qua các luật và quy định xác định vai trò của các tổ chức địa phương. Phối hợp với chính quyền địa phương, các hiệp hội láng giềng NHA (Neighbourhood Associations - là hình thức tổ chức xã hội dân sự phổ biến nhất ở Nhật Bản, gần như tất cả người Nhật thuộc một trong khoảng 300.000 NHA trong cả nước) và nhân viên tình nguyện đóng một vai trò quan trọng trong việc cải thiện khả năng phòng ngừa thảm họa chung cho cộng đồng. Một ví dụ điển hình tại thành phố Takasaki ở tỉnh Gunma, Nhật Bản, ủy ban phòng chống thiên tai Harunasan đã được thành lập gồm mạng lưới các tình nguyện viên hướng dẫn, khuyến khích người dân địa phương giám sát sự thay đổi các điều kiện tự nhiên, cung cấp các thông tin và sẵn sàng ứng phó.

Tại Hoa Kỳ, năm 2014, hệ thống LITMUS đã được xây dựng nhằm hỗ trợ phát hiện và cảnh báo các khu vực xảy ra trượt lở đất đá. Hệ thống sử dụng và phân tích dữ liệu lớn tích hợp nhiều nguồn dữ liệu như cảm biến từ các thiết bị đo địa chấn, số liệu mưa, dữ liệu vệ tinh TRMM và các thông tin mạng xã hội để phân tích và đưa ra cảnh báo. Hệ thống đã được thử nghiệm và cho kết quả rất tốt với độ chính xác cao hơn nhiều so với các kỹ thuật truyền thống thường được Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (USGS) sử dụng để lập bản đồ cảnh báo sớm theo thời gian thực.

Dưới sự hướng dẫn của các nhà khoa học kết hợp sử dụng sự hỗ trợ của hệ thống thông tin địa lý (GIS), Google Earth, đánh dấu các vị trí rủi ro thiên tai bằng cách sử dụng kinh độ và vĩ độ, nhập vị trí và mô tả về các thảm họa trước đó, đồng thời tích hợp ý kiến của những người tham gia để tạo ra một bản đồ rủi ro thảm họa hoàn chỉnh. Thái Lan đã triển khai phối hợp giữa các cơ quan nghiên cứu với chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư cũng đã được triển khai khá hiệu quả trong công tác giám sát để cảnh báo sớm nguy cơ trượt lở đất đá dựa vào cộng đồng. Từ năm 2003, mạng lưới tình nguyện viên đầu tiên bắt đầu được thiết lập, đến năm 2008 họ đã có 8.536 tình nguyện viên tại 22 tỉnh, và đến năm 2018 đã có tới 35.000 người hoạt động tại 51/54 tỉnh miền núi. Hệ thống này được quản lý bởi Trung tâm Điều hành Tai biến địa chất - GOC (trực thuộc Cục Địa chất và Khoáng sản Thái Lan - DMR).

Tại Úc, một hệ thống cảnh báo lũ được xây dựng bao gồm: Theo dõi lượng mưa và tốc độ dòng chảy của sông; dự báo mực nước sông và phạm vi của lũ; diễn giải dự báo về ý nghĩa của chúng về mặt tác động đối với những người có nguy cơ; soạn và phổ biến các thông điệp cảnh báo; ứng phó của những người có nguy cơ và dịch vụ khẩn cấp; xem xét và cải thiện.

Kết nối cộng đồng và các cơ quan trong cảnh báo thiên tai tại Việt Nam

Để chủ động ứng phó với thiên tai ngày càng diễn biến phức tạp, Chính phủ các bộ, ngành từ trung ương đến địa phương đã tích cực hoàn thiện hệ thống thể chế, chính sách. Luật Phòng, chống thiên tai và Luật Phòng, chống thiên tai sửa đổi, bổ sung, Chiến lược quốc gia về phòng, chống thiên tai đến năm 2020 và giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050 cũng đã được ban hành.

Từ hệ thống pháp lý hoàn thiện, công tác phòng, chống thiên tai được triển khai đồng bộ từ Trung ương đến địa phương. Năm 2021, Tổng cục phòng chống thiên tai, nay là Cục Quản lý đê điều và Phòng, chống thiên tai, thuộc Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn - Văn phòng thường trực ban chỉ đạo phòng chống thiên tai đã đưa vào hoạt động hệ thống giám sát thiên tai (VNDMS) bao gồm bộ cơ sở dữ liệu dùng chung về thiên tai dựa trên sự phối hợp từ các Bộ, ngành, đơn vị chức năng, chính quyền địa phương. Chức năng của hệ thống bao gồm: Giám sát và thống kê sự kiện thiên tai; Giám sát, khai thác dữ liệu thực đo Khí tượng thuỷ văn (KTTV), hồ chứa; Quản lý chương trình Phòng chốngthiên tai, hệ thống camera giám sát tàu cá, dữ liệu dân sinh kinh tế phục vụ Phòng chống thiên tai và Hỗ trợ chỉ đạo Phòng chống thiên tai.

Thiên tai xảy ra tại Việt Nam có xu hướng gia tăng và nặng nề

Theo Quy định của Luật Khí thượng thủy văn, hệ thống dự báo KTTV quốc gia, là tổ chức công lập thuộc Tổng cục KTTV, Bộ Tài nguyên và Môi trường đảm nhận chức năng thực hiện các bản tin cảnh báo thiên tai, lũ quét,
sạt lở đất trên toàn quốc. Công tác cảnh báo được thực hiện theo ba cấp từ trungương, khu vực đến tỉnh theo  phân cấp dự báo của Tổng cục Khí tượng thuỷ văn. Phương pháp cảnh báo lũ quét, sạt lở đất chủ yếu được thực hiện dựa trên dự báo mưa định lượng kết hợp các bản đồ phân vùng nguy cơ kết hợp với mô hình cảnh báo. Các phương pháp được thực hiện gồm:

Phương pháp chồng chập bản đồ phục vụ cảnh báo lũ quét, sạt lở đất: Bản đồ tổng lượng mưa dự báo trong 6-12h tới và mưa thực đo trong 12h qua sẽ được chồng chập lên bản đồ phân vùng nguy cơ lũ quét, sạt lở đất để xác định các khu vực có nguy cơ cao. Bản đồ dự báo định lượng mưa lớn hiện nay dựa trên 2 nguồn thông tin chính từ mô hình số trị quy mô toàn cầu (IFSChâu Âu, GFS-Mỹ và GSM-Nhật Bản) và mô hình quy mô khu vực phân giải cao (WRF-ARW, Mỹ). Bản đồ dự báo định lượng mưa được thiết lập với độ phân giải 1km x 1km tổ hợp lượng mưa đã qua có kết hợp dữ liệu các trạm mưa quan trắc KTTV, tự động, vệ tinh, ra đa (Mưa quan trắc từ 12h gần nhất: Mưa ước lượng từ vệ tinh (độ phân giải 5x5km), mưa ước lượng từ radar (độ phân giải 1km x 1km), mưa tự động (AWS)) kết hợp mưa dự báo 06h tổng hợp từ các mô hình (lấy lượng mưa dự báo lớn nhất tại mỗi nút lưới từ các dự báo của mô hình Châu Âu (9km x 9km) và WRF3kmIFS-DA (3km x 3km)).

Phương pháp sử dụng kết quả của hệ thống hướng dẫn cảnh báo lũ quét khu vực Đông Nam Á (SeAFFGS) Trung tâm Dự báo KTTV quốc gia đã bước đầu xây dựng cổng thông tin điện tử để cung cấp thông tinh cảnh báo lũ quét. Các cảnh báo được xây dựng dựa trên ngưỡng mưa để phân cấp độ nguy cơ cao và rất cao.

Sản phẩm bản đồ cảnh báo nguy cơ lũ quét, sạt lở đất chi tiết đến cấp huyện, xã được cập nhật 6h/lần trên trang web của Trung tâm Dự báo KTTV quốc gia. Trong khuôn khổ Dự án “Phân vùng rủi ro thiên tai và lập bản đồ cảnh báo lũ quét, sạt lở đất và sụt lún đất do mưa tại khu vực trung du và miền núi” thuộc Chương trình cập nhật phân vùng rủi ro thiên tai, lập bản đồ cảnh báo thiên tai, đặc biệt là các thiên tai liên quan đến bão, nước dâng do bão, lũ, lũ quét, sạt lở đất, hạn hán, xâm nhập mặn (Quyết định số 705/QĐ-TTg ngày 07/6/2018 của Thủ tướng Chính phủ), thực hiện từ năm 2021-2023. Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia đã xây dựng hệ thống thông tin cảnh báo nguy cơ lũ quét, sạt lở đất thời gian thực tại địa chỉ: http://luquetsatlo.nchmf.gov.vn.

Các chức năng chính của Hệ thống bao gồm: 1) Thu thập, quản lý và xử lý dữ liệu thực đo và dự báo; 2) Giám sát, cảnh báo thời gian thực (về lượng mưa, khu vực khả năng xảy ra lũ quét, sạt lở đất, vị trí xung yếu...); 3) Hỗ trợ nghiệp vụ xây dựng kịch bản cảnh báo theo các sản phẩm mô hình đầu vào và hỗ trợ ra tin. Đã xây dựng tài liệu hướng dẫn sử dụng chi tiết hệ thống thông tin cảnh báo nguy cơ lũ quét, sạt lở đất thời gian thực để hướng dẫn các dự báo viên thực hiện.

Bên cạnh đó, một số nghiên cứu về hệ thống cảnh báo sớm lũ quét, sạt lở đất được xây dựng dựa vào số liệu quan trắc thời gian thực truyền tin tới cộng đồng dựa trên hệ thống cảnh báo được đo đạc thông qua các thiết bị cảm biến từ xa cảnh báo sớm mực nước sông, suối và hệ thông truyền tin di động có sẵn trên máy điện thoại như GPRS hoặc SMS nhằm cung cấp thông tin cho người dân ngay lập tức.

Một số mô hình thậm chí còn ứng dụng công nghệ dựa trên Internet of Things (IoT) và công nghệ GIS trên nên tảng web (WebGIS) như nghiên cứu của Nguyễn Xuân Lâm (Viện Khoa học Thủy Lợi). Dự án Tăng cường khả năng giảm nhẹ rủi ro thiên tai của nước Công hòa XNCN Việt Nam- Áp dụng thí điểm cho một số khu vực thuộc tỉnh Lào Cai và Yên Bái. Dự án đã thiết lập hệ thống cảnh báo FFAS dựa trên dữ liệu quan trắc tự động quan trắc mưa, mực nước và truyền tin cảnh báo tại Lào Cai và Yên Bái. Bên cạnh những giải pháp công trình, trong những năm gần đây, Đảng và Nhà nước quan tâm triển khai đồng bộ nhiều giải pháp phi công trình, trong đó, công tác nâng cao nhận thức cộng đồng và quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng được đẩy mạnh và triển khai thực hiện, đạt nhiều kết quả. Các nghiên cứu và kinh nghiệm thực tế cho thấy, nâng cao nhận thức cộng đồng là một hình thức đầu tư có chi phí không lớn nhưng mang lại hiệu quả cao trong công tác
phòng, chống thiên tai.

Một trong những mô hình phòng chống thiên tai dựa vào cộng đồng hiệu quả rất cần được nhân rộng là Dự án “Quản lý rủi ro thảm họa dựa vào cộng đồng có lồng ghép giới tại các tỉnh Tây Bắc Việt Nam” do Hội Chữ thập đỏ (CTĐ) Pháp, Hội CTĐ Mỹ tài trợ. Dự án được triển khai tại tỉnh Sơn La, trực tiếp thực hiện tại các xã: Chiềng La, Chiềng Ngàm, Bản Lầm (Thuận Châu); Chiềng Lao, Chiềng San (Mường La) và phường Chiềng Lề (Thành phố). Với mục tiêu tăng cường năng lực của người dân vùng dân tộc thiểu số dễ bị tổn thương, và các đối tác địa phương nhằm giảm thiểu rủi ro, và ứng phó thảm họa thông qua phương pháp tiếp cận có sự tham gia, có thể nhân rộng và nhạy cảm giới.

Trong 3 năm (2016 - 2018) Dự án Quản lý Rủi ro Thảm hoạ dựa vào Cộng đồng (CBDRM) được tài trợ bởi Quĩ Phát triển xã hội Nhật Bản (JSDF) của Chính phủ Nhật Bản đã đánh giá cao vai trò của cộng đồng địa phương trong quản lý rủi ro thiên tai, thảm hoạ. Người dân địa phương vừa là người bị ảnh hưởng và cũng là người ứng phó đầu tiên các tình huống khẩn cấp tại hộ gia đình và tại cộng đồng. Nhờ việc quản lý tốt các tình huống khẩn cấp, họ ngăn ngừa được không để các tình huống khẩn cấp trở thành thảm hoạ.

Dự án “Xây dựng năng lực phòng ngừa và ứng phó thiên tai cho cộng đồng vùng cao Việt Nam” của Trung tâm nghiên cứu và hợp tác Quốc tế (CECI) đã được thực hiện tại Lào Cai, Kon Tum, Nghệ An. Dưới sự hướng dẫn của CECI và được sự tài trợ của Chương trình giảm nhẹ thiên tai của cơ quan viện trợ nhân đạo châu Âu (DIPECHO), cùng với sự phối hợp của các cấp chính quyền tỉnh, huyện và xã, cũng như lãnh đạo các thôn xóm, Dự án BCRD đã sử dụng cách tiếp cận dựa vào cộng đồng trong việc giảm nhẹ rủi ro thiên tai.

Quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng là một quá trình trong đó người dân trong cộng đồng chủ động và tham gia tích cực vào việc xác định và phân tích các rủi ro thiên tai, lập kế hoạch, thực hiện, theo dõi và đánh giá các hoạt động nhằm mục đích giảm nhẹ tình trạng dễ bị tổn thương và tăng cường khả năng ứng phó, thích nghi của cộng đồng với tác động của thiên tai, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

Minh Diệp