PGS.TS Vũ Thanh Ca

Thiếu hụt ô-xy hòa tan trong sông hồ Hà Nội chủ yếu gây ra do ô nhiễm hữu cơ, và trong trường hợp các hồ bị ô nhiễm hữu cơ ở mức độ khá cao như Hồ Tây, là kết hợp giữa ô nhiễm hữu cơ và điều kiện thời tiết đặc biệt. Nguồn ô nhiễm hữu cơ là chất thải (chủ yếu là nước thải) chưa qua xử lý bị xả thẳng ra sông, hồ. Trong các hồ ô nhiễm như Hồ Tây, chất ô nhiễm hữu cơ lơ lửng trong nước hoặc bị chìm lắng xuống đáy sẽ bị các vi sinh vật phân hủy để tạo ra năng lượng và chất dinh dưỡng. Quá trình phân hủy hữu cơ tiêu thụ rất nhiều ô-xy. Ngoài ra, do có nhiều chất dinh dưỡng trong hồ, tảo phù du sẽ phát triển rất mạnh. Tảo phù du tác động tới lượng ô-xy hòa tan trong hồ thông qua 3 quá trình: quang hợp, hô hấp và tảo chết. Quá trình quang hợp của tảo tạo ra ô-xy, trong khi quá trình hô hấp và phân hủy tảo chết tiêu thụ ô-xy. Ô-xy thiếu hụt trong cột nước sẽ được khuếch tán từ không khí vào mặt nước. Ở gần đáy sông, hồ, các chất ô nhiễm hữu cơ trong bùn đáy, bao gồm chất ô nhiễm hữu cơ từ nước thải chưa qua xử lý cũng như xác tảo và xác đang phân hủy của động vật chết bị lắng xuống đáy, bị phân hủy và tiêu thụ ô-xy trong lớp nước sát đáy. Về ban đêm, không có ánh nắng nên không có quang hợp và do vậy sông, hồ bị thiếu hụt ô-xy do quá trình phân hủy hữu cơ nêu trên và quá trình hô hấp của tảo phù du. Nếu sự thiếu hụt ô-xy này không được bù đắp bằng lượng ô-xy khuếch tán từ không khí, cạn kiệt ô-xy sẽ xảy ra làm cá chết hàng loạt.

Trong những ngày cuối xuân, hè và đầu thu, mặt trời ở bán cầu Bắc nên đốt nóng mặt đất và mặt nước vào ban ngày mạnh. Vào ban đêm, cho dù trời lặng gió, do mặt đất và mặt nước hấp thụ nhiều nhiệt vào ban ngày nên về đêm vẫn nóng hơn lớp không khí bên trên. Kết quả là mặt đệm nóng sẽ tạo ra quá trình đối lưu không khí, giúp ô-xy từ các lớp không khí bên trên được vận chuyển tới mặt hồ. Lượng ô-xy này sẽ khuếch tán xuống hồ. Do có ô-xy cung cấp từ không khí, nước mặt hồ không tới mức cạn kiệt ô - xy về đêm nên cá có thể bơi lên mặt hồ để hô hấp và nếu có thì chỉ có một lượng rất ít cá chết.

Hình ảnh cá chết tại mọt góc Hồ Tây

Vào những thời điểm giao mùa như cuối thu và đầu xuân, mặt trời ở bán cầu nam nên ban ngày lượng ánh nắng xuống mặt đất ít. Vào những đêm lặng gió, mặt nước và mặt đất lạnh đi nhanh chóng, trở nên lạnh hơn lớp không khí bên trên. Do trao đổi nhiệt với mặt đất và mặt nước, lớp không khí sát mặt đất trở nên lạnh hơn lớp không khí bên trên, gây ra hiện tượng nghịch nhiệt. Hiện tượng nghịch nhiệt sẽ ngăn cản ô-xy trao đổi giữa lớp không khí sát mặt hồ và lớp không khí bên trên. Vào các đêm nghịch nhiệt, quá trình phân hủy hữu cơ và hô hấp của tảo phù du trong hồ nhanh chóng làm cạn kiệt ô-xy trong nước. Lượng ô-xy trong lớp không khí sát mặt hồ cũng sẽ nhanh chóng bị cạn kiệt do không có lượng ô-xy cung cấp từ các lớp không khí bên trên nên ô-xy không thể tiếp tục khuếch tán từ không khí vào nước. Kết quả là hiện tượng cạn kiệt ô-xy sẽ xảy ra trong toàn bộ cột nước, làm cá chết hàng loạt.

Vào ban ngày, do mặt trời đốt nóng mặt đất và nước ở tốc độ khác nhau nên tạo ra chênh lệch nhiệt độ giữa khu vực có đất và khu vực có nước. Do vậy, sẽ tạo ra gió. Gió sẽ tạo ra các xoáy rối khí quyển, mang ô-xy từ các lớp không khí bên trên xuống sát mặt hồ. Hơn nữa, ánh nắng mặt trời sẽ tạo ra hiện tượng quang hợp của tảo, giải phóng rất nhiều ô-xy và làm gia tăng nhanh chóng lượng ô-xy hòa tan trong nước. Đó là lý do tại sao về ban ngày lượng ô-xy hòa tan trong hồ khá cao, như nhận định của Liên ngành Hà Nội trong bài báo.

Để hạn chế cá chết, có thể dùng phương pháp sục khí hoặc phun nước, giúp tăng lượng ô-xy trong nước. Tuy vậy, đây không phải là giải pháp căn cơ. Giải pháp căn cơ phải là xây dựng hệ thống thoát nước thải riêng với hệ thống thoát nước mưa và thu gom toàn bộ nước thải từ các hộ dân và cơ sở dịch vụ xung quanh hồ để dẫn về hệ thống xử lý nước thải mà Hà Nội đang đầu tư xây dựng. Khi không còn nước thải, hồ sẽ trở nên sạch và hiện tượng cá chết sẽ không còn xảy ra.

Hồng Minh (ghi)